Het vrouwenlichaam als publiek bezit

Van mijn gebit tot jouw baarmoeder: het vrouwenlichaam behoort niet toe aan de vrouw zelf.

Welkom bij de derde editie van Onder de Loeb, de feministische nieuwsbrief mét humor, en diepgang maar zonder dogma's. In slechts drie weken tijd hebben al meer dan 2100 mensen zich aangemeld - blijkbaar is er honger naar een ongezouten blik op het patriarchaat. En dat komt goed uit, want vandaag heb ik het over hoe het vrouwenlichaam nog steeds behandeld wordt als publiek bezit. Ben je nog niet geabonneerd? Meld je dan nu direct gratis aan:

---

Het vrouwenlichaam als publiek bezit

"Je bent hartstikke mooi en hartstikke sexy. Maar wanneer ga je nou eens iets aan die tanden doen?"

Ik was 22 en zat in het kantoor voor de directeur van de toneelschool. Zojuist had ik mijn overgangsexamen van het eerste naar het tweede jaar gehad en dit was mijn evaluatie.

De ironie ontging me niet. Hier zat een man van in de 50, die mij zou beoordelen op mijn acteertalent, mijn ontwikkeling als theatermaker, mijn artistieke groei – en in plaats daarvan ging hij in op mijn uiterlijk. En niet eens mijn uiterlijk als geheel, maar één specifiek detail: mijn tanden. Alsof mijn waarde als actrice afhing van de perfectie van mijn gebit. En dan nog even los van het feit dat hij vanuit zijn machtspositie als directeur het gepast vond om een 22-jarige student 'hartstikke sexy' te noemen. Doe maar gewoon niet.

Dit was het eerste moment dat iemand op die manier over mijn tanden begon. Tot dan toe was het gewoon... mijn gebit. Niets bijzonders aan. Het hoorde gewoon bij mij.

Mijn scheve tanden, die ik al 22 jaar had (inmiddels bijna 36 jaar) en waar ik, shocker, eigenlijk heel tevreden mee was. Ik heb bewust nooit een beugel genomen als puber. Ik had er geen zin in, en ik vond mijn gebit goed zoals het was. Gelukkig had in een openminded tandarts die het daarmee eens was. Er was geen medische noodzaak voor een beugel, het was puur esthetisch en de keuze was aan mij. Maar op twaalf jarige leeftijd had ik niet kunnen vermoeden welke rol mijn tanden nog in mijn verdere professionele leven zouden spelen.

In mijn voorstelling 'Extase' noemde ik mijn beugelweigering zelfs mijn "grootste verzetsdaad tegen het patriarchaat." Het was een grap met een serieuze ondertoon, want ik had besloten: dit is wie ik ben, en ik ga niet toegeven aan de druk om aan een willekeurige schoonheidsnorm te voldoen.

Hier kun je zien hoe ik erover vertelde in mijn voorstelling Extase (2020-2022). De video staat op verborgen want ik vind het heel spannend om dit soort losse stukken uit een oude voorstelling te delen, toch altijd het gevoel dat het niet goed overkomt… Nou goed, hier gaan we. Ik ben in ieder geval al erg blij met de thumbnail die YouTube zelf gegenereerd heeft:

Wat ik fascinerend vind: mensen lijken een soort kortsluiting te ervaren als ze mij zien. Ze zien een blonde vrouw met een leuke jurk en lippenstift op die voor de rest voldoet aan conventionele schoonheidsnormen, maar dan bemerken ze mijn onvolmaakte gebit. En dat kunnen ze niet plaatsen. Het past niet in hun beeld. Het stoort. Het moet benoemd worden, gecorrigeerd, aangepast. Ze kunnen het niet verkroppen dat het zo imperfect blijft. Zelfs, blijkbaar, als onderdeel van een professionele evaluatie van mijn acteerwerk.

Dit was niet de laatste keer dat iemand ongevraagd commentaar gaf op mijn tanden. Op social media krijg ik er dagelijks berichten over. Niet over de inhoud van wat ik zeg. Niet over mijn werk. Maar: "Neem een beugel."

(Rond het verschijnen van mijn boek BANG over mijn angststoornis ontstond de variatie ‘je bent zeker vooral bang voor de tandarts’ en bij snippets van mijn podcast over complottheorieën gaat het steevast over dat ‘jouw gebit het grootste complot is’. Never a dull moment)

Want een vrouwenlichaam is blijkbaar publiek bezit en geen privé bezit. En publiek bezit moet voldoen aan de geldende normen.

De error in het systeem

Maar hoe zat het met mijn mannelijke klasgenoten op de toneelschool? Of met mijn medefinalisten Klaas Dijkhoff en Frank Heinen bij De Slimste Mens? Niemand vindt het nodig deze mannen "eindelijk" te adviseren om een beugel te nemen. Hun imperfecties geven hen karakter, voegen toe aan hun aantrekkingskracht.

Voor vrouwen geldt een totaal andere standaard. Perfectie is niet een bonus; het is een vereiste. Afwijken van die perfectie wordt niet gezien als karakteristiek maar als een probleem dat opgelost moet worden.

Als vrouw in de publieke ruimte word ik geacht perfect te zijn, of op z'n minst te streven naar perfectie. Door bewust af te wijken van die norm, door te zeggen "nee, dit is goed genoeg voor mij," verbreek ik een ongeschreven regel. Ik overtreed de vrouwelijke plicht tot zelfverbetering.

Het is alsof mensen denken: "Ze stift haar lippen en verft haar haar, waarom maakt ze dan niet het werk af?" Alsof ik een onafgemaakt project ben. Een bijna-gelukt product met één storende fabricagefout.

En dat is precies wat ik bedoel met het vrouwenlichaam als publiek bezit. De woede die mijn imperfectie oproept, impliceert dat mijn lichaam er is voor het comfort en genoegen van anderen. Dat ik een verplichting heb aan de wereld om mezelf te perfectioneren volgens hun standaarden.

Een oeroude traditie

De publieke claim op vrouwenlichamen is geen modern fenomeen. Het is een van de oudste patronen in onze beschaving. En er is eigenlijk heel weinig, te weinig, veranderd door de eeuwen heen.

Laten we even terug in de tijd gaan. Weet je wanneer verkrachting binnen het huwelijk strafbaar werd in Nederland? In 1991. Ja, je leest het goed: 1991! Dat is niet de middeleeuwen, dat is het jaar waarin Nirvana's 'Smells Like Teen Spirit' uitkwam.

Tot die tijd bestond verkrachting binnen het huwelijk niet en gold de bizarre logica: als een man met een vrouw trouwt, krijgt hij oneindige toegang tot haar lichaam. En hij mocht doen en laten wat hij met haar wilde. Voor 1991 werd gedwongen seks binnen een huwelijk niet als verkrachting beschouwd vanwege de traditionele opvatting dat huwelijkspartners bepaalde verplichtingen hadden, waaronder seksuele beschikbaarheid. Het idee was dat een man door het huwelijk impliciete en permanente toestemming had voor seks met zijn vrouw, wat leidde tot een juridische uitzondering voor verkrachting binnen het huwelijk. Mijn maag keert om bij deze woorden en deze gedachte.

En dit is geen historische anomalie. Het past perfect in hoe vrouwenlichamen eeuwenlang werden gezien, en hoe ze in mijn ogen nog steeds gezien worden: als eigendom. Eerst van de vader, dan van de echtgenoot. Verkrachting werd niet gezien als misdaad tegen de vrouw, maar als 'eigendomsschade' tegen haar mannelijke voogd.

In Engeland hadden ze er zelfs een speciaal juridisch dingetje voor: 'coverture'. Dat betekende dat een getrouwde vrouw letterlijk geen juridische identiteit had. Net zoals een schaduw geen eigen vorm of rechten heeft, maar volledig afhankelijk is van het object dat haar werpt, zo verloor een vrouw haar juridische identiteit bij het huwelijk en werd ze volledig ondergeschikt aan haar echtgenooZe mocht niet eens haar eigen spullen beheren of zelfstandig een contract tekenen. "Sorry mevrouw, heeft u wel toestemming van uw man om deze hypotheek af te sluiten? Nee? Dan gaat u maar mooi weer naar huis om te stofzuigen."

De gedachte dat een vrouw volledig over haar eigen lichaam kan beschikken? Dat is een radicaal nieuw idee in menselijke geschiedenis. Een idee dat, laten we eerlijk zijn, op veel plekken in de wereld nog steeds revolutionair is.

In de middeleeuwen gold het vrouwenlichaam als mysterieus en gevaarlijk. De kerk beschouwde vrouwen als verleidelijk en zondig (dank je wel, Bijbel), of juist als pure maagden (again: dank je wel, Bijbel). In beide gevallen was het vrouwenlichaam iets dat gecontroleerd moest worden - door religieuze regels, door kledingvoorschriften, door sociale normen.

Of neem de Victoriaanse tijd, met zijn korsetten zo strak dat vrouwen er hun ribben door braken en flauwvielen. "Fatsoenlijke" vrouwen behoorden bleek te zijn (wat leidde tot het drinken van azijn en zelfs arseen om de huid lichter te maken), tenger, en vooral: seksueel onwetend. Hun voortplantingsorganen waren dusdanig "mysterieus" dat vrouwen zelf niet mochten weten hoe ze werkten.

Medische ongelijkheid

De geschiedenis van medisch onderzoek is er ook een van verwaarlozing van het vrouwelijk lichaam. Tot in de jaren '90 werden vrouwen routinematig uitgesloten van klinische studies, met als gevolg dat medicijnen werden goedgekeurd die voor vrouwen minder effectief of zelfs schadelijk bleken. De mannelijke fysiologie was de standaard; het vrouwenlichaam was de "afwijking". Het is alsof artsen eeuwenlang hebben gedacht: "Laten we deze medicijnen testen op echte mensen, en later dan maar even kijken of ze ook werken op die rare wezens met borsten."

En vandaag? Het begint nog steeds vroeg. Meisjes krijgen te horen dat ze "netjes" moeten zitten, niet te luid mogen lachen, niet te veel ruimte mogen innemen. Jonge vrouwen worden bekritiseerd als ze te veel make-up dragen ("nep") of te weinig ("maak toch wat van jezelf"). Vrouwen worden beoordeeld op hun gewicht, hun kleding, hun haarkleur, zelfs de toon van hun stem. Of: hun tanden.

Uit onderzoek blijkt dat al op 13-jarige leeftijd 53% van de meisjes ontevreden is met hun lichaam, oplopend tot een schokkende 78% op 17-jarige leeftijd. Nog verbijsterender: zelfs 40-60% van de basisschoolmeisjes is al bang "te dik" te worden. Laat dat even bezinken: meer dan de helft van de meisjes op de basisschool is al bezig met hun gewicht.

Als je botox neemt dan mag je jezelf volgens sommigen geen feminist noemen en ben je slachtoffer van het patriarchaat, als je geen botox neemt dan laat je je volgens anderen verslonzen. En guess what? Circa 90% van alle cosmetische ingrepen wereldwijd wordt bij vrouwen uitgevoerd. Waarom? Omdat we geleerd hebben dat ons lichaam een project is dat voortdurend verbetering nodig heeft. (Waarmee ik niet wil zeggen dat je wel of geen botox moet nemen; you do you).

En het wordt alleen maar erger als je in de publieke ruimte komt. Zodra een vrouw zichtbaar is - als politicus, acteur, musicus, presentator of gewoon iemand met een Instagram-account - wordt haar lichaam publiek bezit.

Vergelijk het eens met hoe we praten over mannelijke politici. Hoeveel discussies zijn er geweest over Boris Johnson's warrige haar? Dit werd gezien als onderdeel van zijn quirky persona, niet als een diskwalificatie. Maar toen Hillary Clinton tijdens haar campagne één keer zonder make-up verscheen? Internationale krantenkoppen.

In de jaren '60 werd op magazinecovers ongeveer 44% van de afgebeelde vrouwen op een seksuele manier geportretteerd, tegenover 11% van de mannen. Begin 21e eeuw was dit percentage gestegen tot 83% van de vrouwen, tegen slechts 17% van de mannen. Met andere woorden: in hedendaagse populaire media is de vrouw vrijwel synoniem geworden met seksueel object, veel meer dan vroeger.

Het fundamentele probleem is dit: vrouwenlichamen worden al duizenden jaren niet gezien als iets wat vrouwen zelf bezitten. Ze worden gezien als iets waar de maatschappij, de staat, de kerk, of gewoon Jan met de pet een oordeel over mag vellen, advies over mag geven, en eisen aan mag stellen.

Het moederlichaam: van Madonna tot Melkkoe

En dan hebben we het nog niet eens gehad over het ultieme voorbeeld van hoe vrouwenlichamen publiek bezit worden: zwangerschap en moederschap.

Zodra een vrouw zwanger is, wordt haar lichaam letterlijk publiek terrein. Vreemden die ongevraagd aan je buik zitten. Mensen die je vertellen wat je moet eten, drinken, doen. Of je mag werken, sporten, seks hebben. Of in mijn geval: of ik wel naar de wc mocht tijdens opnames van een tv-programma – waarop mijn antwoord steevast was: als ik nu niet ga dan doe ik het straks op het podium en dat lijkt me voor iedereen ongemakkelijk. (Trouwens, tijdens mijn zwangerschap had mijn baby controle over mijn blaas, niet ik. Nog een voorbeeld!)

Het lijkt alsof je van autonoom individu ineens bent getransformeerd tot wandelende baarmoeder die bewaakt moet worden door de maatschappij. Alsof je een broedmachine op pootjes bent.

En dan moet je nog bevallen.

Een aantal weken geleden schreef ik deze column over pijn bij vrouwen voor De Nieuws bv op Radio 1, en deze ging volledig viral. Niet alleen omdat vrouwen blij waren met de ongelijkheid in pijnbestrijding tussen mannen en vrouwen die ik aankaartte, maar vooral omdat er veel veroordeling kwam van vrouwen die ervoor kiezen met pijnbestrijding te bevallen!

Er waren hele rants op Instagram van vrouwen die boos waren op andere vrouwen omdat ze om een ruggeprik gevraagd hadden. Heel bizar.

En dan de borstvoeding. Lieve hemel, de borstvoeding.

De druk op vrouwen om borstvoeding te geven is enorm. "Borst is het beste!" wordt er gescandeerd. En ja, het klopt dat er veel gezondheidsvoordelen zitten aan borstvoeding - hoewel die vaak ook overdreven worden en niet altijd wetenschappelijk onderbouwd zijn. Maar wat er niet bij wordt verteld: de pijnlijke tepels, de slapeloze nachten en de ongelijkheid die in een relatie en de zorg kan ontstaan omdat alleen jij kunt voeden, de impact op je werk, je relatie, je gevoel van autonomie. En vooral; het wordt vaak niet geaccepteerd als jij als vrouw een andere keuze maakt.

Het voelt soms alsof we van de Madonna-hoer dichotomie (vrouwen zijn óf pure maagden óf verleidelijke hoeren) zijn overgegaan naar een Madonna-melkkoe dichotomie. In beide gevallen wordt de vrouw gereduceerd tot haar biologische functies en wordt er voorbijgegaan aan haar eigenheid, haar grenzen, haar behoeften.

Kijk naar de Chinese eenkindpolitiek (1980-2015) als extreem voorbeeld: de staat dwong miljoenen Chinese vrouwen tot verplichte anticonceptie, abortus of sterilisatie om niet meer dan één kind te krijgen. Vrouwen die toch zwanger raakten van een tweede kind werden vaak onder dwang gecuretteerd. En nu China een bevolkingstekort heeft? Nu moeten vrouwen juist méér kinderen krijgen. Het vrouwenlichaam als demografie-machine van de staat. Onze eigen Pieter Omtzigt heeft hier ook een handje van; hij opperde dat vrouwen in Nederland toch maar eens wat meer kinderen moesten gaan baren. Oké hij zei het niet letterlijk zo maar het kwam er wel op neer.

En het ergste is: het gebeurt allemaal onder het mom van "het belang van het kind". Alsof het belang van het kind en dat van de moeder tegenover elkaar staan, in plaats van met elkaar verbonden zijn. Alsof een moeder die grenzen stelt, die kiest voor haar eigen lichamelijke integriteit, per definitie een slechte moeder is. Alsof je als vrouw je volledige zijn en lichaam op moet offeren ten behoeve van je kind.

Het lijkt me moeilijk een duidelijker voorbeeld te vinden van hoe vrouwenlichamen nog altijd niet als autonoom worden beschouwd. Wij vinden in feite dat een zwangere vrouw, maar daarna ook nog een moeder, haar lichaam volledig in dienst moet stellen van haar kind. Misschien zelfs wel haar hele zijn als mens in dienst moet stellen van haar kind. Hallo, patriarchaat.

Wie bepaalt wat er met het vrouwenlichaam gebeurt?

Het meest verontrustende aan deze geschiedenis? Het is niet zomaar een reeks ongelukkige voorvallen. Het is een systematisch patroon dat door alle culturen en tijdperken loopt. En het is geen toeval. De controle over vrouwenlichamen is altijd een essentieel onderdeel geweest van machtssystemen.

Dat zie je nog steeds in de eerste maatregelen die autoritaire regimes nemen: beperking van reproductieve rechten, strenge kledingvoorschriften voor vrouwen, en obsessieve regulering van vrouwelijke seksualiteit. In Iran worden vrouwen gearresteerd voor het laten zien van hun haar. In Afghanistan mogen meisjes niet naar school, niet meer alleen over straat, en niet meer in het openbaar spreken. Sterker nog; ze krijgen helemaal geen medische hulp meer tijdens een bevalling omdat vrouwen geen medische opleidingen meer mogen volgen en mannelijke artsen hen niet mogen behandelen.

Wist je trouwens dat abortus in Nederland nog steeds in het Wetboek van Strafrecht staat? Ja, je leest het goed. Hoewel we onszelf graag zien als progressief land (FOPFEMINISME!), staat abortus in ons wetboek tussen diefstal en moord. Artikel 296 stelt dat het afbreken van een zwangerschap strafbaar is, met uitzondering van artsen die handelen volgens de Wet afbreking zwangerschap (Waz).

Deze juridische constructie – abortus is strafbaar, tenzij aan bepaalde voorwaarden wordt voldaan – weerspiegelt een fundamentele aanname: vrouwen mogen niet zomaar over hun eigen lichaam beschikken. De staat heeft daar iets over te zeggen. Organisaties als Bureau Clara Wichmann strijden al jaren om abortus uit het strafrecht te halen en als medische handeling te beschouwen, maar vooralsnog zonder succes.

In de Amerikaanse Senaat werd ooit een confronterende vraag gesteld: "Kunt u een wet noemen die de overheid de macht geeft om beslissingen te nemen over het mannelijk lichaam?" Het antwoord was oorverdovende stilte. Die asymmetrie zegt alles.

En denk aan het feit dat veel verzekeraars nog steeds weigeren om borstverkleiningen te vergoeden, zelfs als vrouwen rugklachten hebben, terwijl erectiemiddelen met gemak vergoed worden.

Of neem het wrange voorbeeld uit Nederland rond borstkankerscreening. Ongeveer 8% van de gescreende vrouwen, zo'n 80.000 vrouwen per jaar, heeft zeer dicht borstklierweefsel. Bij hen werkt de mammografie slecht én ze hebben een twee keer hoger risico op borstkanker. Toch werd jarenlang besloten deze vrouwen niet te informeren over hun weefseltype of risico. Waarom? De Gezondheidsraad vond het "niet verantwoord" vrouwen te "belasten met informatie waar zij geen vervolg aan konden geven." Zelfs als een vrouw expliciet vroeg naar haar resultaten, werd artsen opgedragen haar niet te vertellen over haar borstdichtheid. Bevoogding ten top.

Mijn kleine verzet

Tegen deze achtergrond van duizenden jaren controle over vrouwenlichamen lijkt mijn weigering om een beugel te nemen misschien een futiel gebaar. Een druppel in de oceaan. Maar juist in een wereld waar vrouwenlichamen constant worden beoordeeld en gecorrigeerd, krijgt zo'n kleine daad van verzet misschien betekenis. Omdat ik weiger te buigen voor nog een schoonheidsnorm waar ik niet om heb gevraagd. Bovendien vind ik ze zelf gewoon mooi in hun onvolmaaktheid. En dat zou genoeg moeten zijn.

Hoe doorbreken we een systeem dat zo oud en diepgeworteld is? Voor mij begint het met bewustwording. Met het benoemen van deze patronen, overal waar we ze zien. Met het weigeren om nog langer mee te doen aan de eindeloze beoordeling van onszelf en andere vrouwen.

Misschien is dat wel de meest radicale daad in een wereld waar vrouwenlichamen al millennia lang als publiek bezit worden beschouwd: je lichaam behandelen alsof het van jou is. Want dat is het. Zelfs als de hele geschiedenis daar anders over denkt.

En er is hoop. De Britse actrice Aimee Lou Wood (Sex Education, The White Lotus) krijgt juist positieve reacties op haar onvolmaakte gebit. Een klein teken dat misschien, heel misschien, de tijden aan het veranderen zijn. Hopelijk betekent dat ook minder haatberichten in mijn Instagram-inbox.

Feministische voetnoten:

• Geen Druktemakerscolumn deze week want mijn hele gezin en ik waren geveld door de griep (over gebrek aan controle over je eigen lichaam gesproken). Ik deel een gouden oude, die nog steeds relevant is, over de gender paygap:

• This just in: het kabinet zegt de loonkloof nu echt aan te willen pakken:
  https://www.bnr.nl/nieuws/nieuws-politiek/10570337/kabinet-wil-loonkloof-aanpakken-werkgevers-moeten-inzicht-geven-in-salarissen

• Mijn podcast De Complottenpiramide, die ik samen met mijn man Daniel maak, is terug voor het vierde seizoen! Luister via podimo.nl/complotten.

• Mijn Socials:

  Instagram / LinkedIn / YouTube

Tot volgende week!

Lisa

PS: Vind je deze nieuwsbrief waardevol? Deel hem dan met anderen. En laat me weten: wat is jouw kleine verzet tegen de verwachtingen die aan vrouwenlichamen worden gesteld?

---

Steun mijn werk

Lieve lezers, Onder de Loeb groeit! We zijn al met meer dan 2100 leden, en dit is pas de derde editie van de nieuwsbrief. Ik ben ontzettend trots en heel blij met jullie!

Deze nieuwsbrief is voorlopig gratis, maar ik ben bezig met het ontwikkelen van een betaald lidmaatschapsmodel dat in de komende maanden gelanceerd wordt. Voor €5 per maand krijg je straks:

• Extra edities van Onder de Loeb met diepgaande analyses

• Voorpublicaties uit mijn aankomende boek 'Fopfeminisme'

• Exclusieve audio-content en reflecties

• Toegang tot speciale Q&A sessies

• Een community van gelijkgestemden die feminisme serieus nemen zonder de humor te verliezen

✨ Pledge nu al je support (ja, dat is heel goed Nederlands)

Wil je Onder de Loeb nu al steunen? Doe een pledge om een van de eerste betalende abonnees te worden. Zodra de betaalde versie van start gaat ben je meteen lid en ontvang je direct alle voordelen. Er hebben al 7 mensen een pledge gedaan, hoe tof!

Geen zorgen: ook als je niet betaalt, blijft een deel van Onder de Loeb gewoon gratis. Maar als je denkt: Die €5 per maand heb ik er wel voor over om me minder alleen te voelen in deze wereld én om Lisa's werk mogelijk te maken – dan is dit je kans!